Bir gazetedeki, dergideki ya da internet sitesindeki herhangi bir haberi, köşe yazısını ya da resmi kaynak göstermeksizin yeniden yayımlamak suç mudur? Kaynak göstererek yayınlamak bizi bu suçtan kurtarır mı? Ne kadarını yayınlamak suç, ne kadarını yayınlamak suç değildir? Kaynak göstermenin biçimi nasıl olmalıdır?
“ATLATMA” YA DA “ÇALINTI” HABERCİLİK
Habercilikte özel ya da “atlatma” haber nasıl bir “başarı”
göstergesi ise, “başarısızlığı” örtmenin yolu da ahlak ve hukuk dışı olarak
“çalmaktan” geçer. Bu nedenle birinin atlatma haberi, diğerinin bilmeyenler
için atlatma gibi görünen çalıntı haberi olabilir.
Bu konudaki medyada görünen tartışmaya bakıldığında kimi
durumlar dikkati çeker. Birinin özel haberini, diğeri özetleyerek “sanki kendi
haberiymiş” gibi yayınlar. Birinin fotoğrafını ya da karikatürünü diğeri izin
almadan ve kaynak göstermeden “hiç çekinmeden” yayınlar. Birinin video
görüntüsü, diğerinin ya da diğerlerinin haber malzemesi olur, tekrar tekrar
yayınlanır. İnternet haber sitesinde yayınlanan “özel haber”, ertesi gün bütün
gazetelerin sayfalarını süsler. Günlük gazetelerdeki haber konuları bir hafta
sonra dergilerde sayfa sayfa yer alır. Ve bütün bunlar olurken, ilk
yayınlayanın kim olduğu, eser sahibi ve yayıncının adı duyurulmaz.
Bir yayın organında çıkmış ya da bu sayede gündeme düşmüş
herhangi bir konuyu işlemekle, birinin eserini çalmak ya da çabasına saygı
duymak ve atıfta bulunmak arasında ince bir ayrım vardır. Bu “incelik” daha çok
akademik çalışmalarla gündeme gelen “kaynak göstermeme” ya da “intihal”
sorununun habercilik mesleğinde de tartışmalı hale getirir.
Haber, fotoğraf ya da görüntü hırsızlığı olarak
özetlenebilecek bu suç, haber ajanslarından, internet haber sitelerinden,
televizyonlardan, radyolardan, gazetelerden ya da dergilerden alınan içerik ya
da eserlerin “mahreç kullanılmadan” ya da kaynak gösterilmeden ve de izinsiz
bir şekilde yeniden yayınlanmasını kapsar.
“İNTİHAL” NEDİR?
Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde “intihal”, “aşırma” anlamının
dışında, “Bir kişinin eserinde başka kişilerin ifade, buluş ya da düşüncelerini
kaynak göstermeksizin kendisine aitmiş gibi kullanması” şeklinde
tanımlanmaktadır. Bu nedenle intihal, bir tür “sahtekârlık” ya da “hırsızlık”
sayılmaktadır.
İntihal suçunun üç türü; “aynen kopyalamak”, “değiştirerek
yazmak” ve “düşünceyi çalmak” şeklinde açıklanmaktadır. Örneğin herhangi bir
yerde yayınlanmış başkasına ait bir yazıyı “tümüyle” ya da “kısmen” kaynak
belirtmeksizin “kelimesi kelimesine” aynen kopya etmek aşırmanın en bariz
uygulamalarından biridir. Yine, başka bir kaynakta yayınlanmış bir açıklama ya
da düşünceyi dilsel ve yapısal anlatımını değiştirerek, kaynak göstermeden
kullanmak da “değiştirerek yazmak” şeklindeki intihal suçudur. Üçüncü tür ise,
“fikri haklar” çerçevesinde de değerlendirilebilecek “düşünceyi çalma” şeklinde
karşılığını bulmaktadır. Başka birinin düşüncelerini temel alıp, onun üzerine
yazı yazmak ve o görüşe ilişkin kaynak göstermemek intihal suçu sayılmaktadır.
Başka bir deyişle, yazıdaki dil ve anlatım yazan kişiye ait olsa bile, temel
alınan düşünceler başkasına ait olduğu için onlara dipnot verilmemesi ve kaynak
gösterilmemesi intihal suçu olarak kabul edilmektedir. Aynı şeklide, başka bir
çalışmaya özgü istatistik, grafik ya da şekillerin, tabloların ya da herhangi
bir içeriğin kısmen ya da tamamen alınarak kaynak gösterilmeksizin kullanılması
da fikir ya da düşüncelerin alınması ile eş değerde “intihal suçu” olarak
değerlendirilmektedir.
Habercilik açısından yorumlandığında ise bir yayın organında
çıkan her türlü içeriğin; eş deyişle haber, köşe yazısı, karikatür, fotoğraf,
ses kaydı, görüntü kaydı vs. başka bir yayın organı tarafından yeniden aynen ya
da bir kısmının yayınlanması ya da kimi değişiklikler yapılarak yayınlanması ya
da esere ait düşüncenin kullanılması intihal suçunun unsurlarını
oluşturmaktadır.
İntihal konusuyla ilgili olarak daha ayrıntılı bilgi sahibi
olmak için daha önce yayınlanan “İntihal nedir biliyor musunuz?” başlıklı yazıma
bakabilirsiniz.
HABERCİLİKTE İNTİHAL SUÇU
Ortada bir “suç” varsa, başvurulacak kaynak elbette hukuk
mevzuatıdır. O nedenle bu konuda yanlış yapmamak için medya hukuku konusunda
çalışmalarda bulunan Avukat, Araştırma Görevlisi Barış Günaydın’a konuyu açtım.
Ondan da aldığım yardımla edindiğim bilgileri sizlere aktarayım…
Habercilikte intihal konusunun yerini anlamak için
başvurulabilecek ilk hukuk mevzuatı 5187 sayılı Basın Kanunu’dur. Ancak
öncelikle kanunda yer alan tanımlar bağlamında “basılmış eser” kavramını
açıklamak gerekir. Kanun’un 2’nci maddesine göre basılmış eser, “Yayımlanmak
üzere her türlü basım araçları ile basılan veya diğer araçlarla çoğaltılan
yazı, resim ve benzeri eserler ile haber ajansı yayınlarını” ifade etmektedir.
Kanun’un intihal konusu ile ilişkilendirilebilecek “yeniden
yayım” başlıklı 24’üncü maddesinde ise şöyle denilmektedir: “Bir süreli yayında
yayımlanmış haber, yazı ve resimleri kaynak göstermeksizin yeniden
yayımlayanlar beşmilyar liradan onmilyar liraya kadar ağır para cezasıyla
cezalandırılır”. Bu hüküm, herhangi bir gazete, dergi gibi basılı süreli
yayınlar ile haber ajanslarının yayınlarında yer alan haber, yazı ya da
resimlerin kaynak gösterilmek suretiyle herhangi bir yerde yeniden
yayımlanmasında herhangi bir suç olmadığını ifade etmektedir.
Kanunun ikinci fıkrasında ise şöyle denilmektedir: “Bu
eserleri, yeniden yayım hakkı saklı tutulmuş olmasına rağmen, süreli yayın
sahibinin izni olmadan yeniden yayımlayanlar yirmimilyar liradan kırkmilyar
liraya kadar ağır para cezasıyla cezalandırılır”. Bu hüküm de “yeniden yayım
hakkı saklı tutulmuş” haber, yazı ya da resimleri kapsamaktadır. Bu gibi
durumlarda da “süreli yayın sahibinin izni”nin alınması koşulu aranmaktadır.
Başka bir deyişle yeniden yayım hakkı saklı tutulmuş haber,
yazı ya da resimler ancak süreli yayın sahibinden izin alınmak suretiyle
yeniden yayımlanabilir. Eser sahibinden alınmış herhangi bir izin bu anlamda
geçerli kabul edilmemekte, süreli yayın sahibinin izni esas alınmaktadır.
Ayrıca burada yeniden yayım hakkının nasıl saklı tutulmuş
olacağına ilişkin ya da süreli yayın sahibinin izninin nasıl alınması
gerektiğine ilişkin net bir ifade bulunmamaktadır. Haber, yazı ya da resmin bir
bölümünün yeniden yayımlanmak istenmesi durumunda nasıl bir uygulamanın
yapılması gerektiği konusu da net değildir.
Örneğin yazının bir bölümüne yapılacak herhangi bir atıf
için “izin şartı” aranmakta mıdır, sorusu akla gelebilmektedir. Ancak kanun bu
konuda net bir ifadede bulunmamaktadır.
FİKİR
VE SANAT ESERLERİ KANUNU
Öte yandan 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na da
bakılabilir. Ancak kanunda “eser” tanımı Basın Kanunu’ndaki anlamdan farklı bir
yapıdadır. Kanuna göre eser, “Sahibinin hususiyetini taşıyan ilim ve edebiyat,
musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve
sanat mahsulleri (Madde 1/b)” şeklinde tanımlanmaktadır.
Dolayısıyla Basın Kanunu’nda tanımlanan süreli yayımlarda
yer alan “yazı, resim ve benzeri eserler ile haber ajansı yayınları”ndan farklı
olarak, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nda bu eserin “fikir ve sanat mahsulü”
olması şartı dikkat çekmektedir.
Bu eserin kaynak ya da kategorisinin “ilim ve edebiyat,
musiki, güzel sanatlar veya sinema” olarak tanımlanması ise ayrı bir konudur.
Çünkü medya içeriklerinde; yani gazete, dergi, internet siteleri, radyo ve
televizyon yayınlarında yer alan eserler, bu kanun kapsamında değerlendirilecek
midir, değerlendirilmeyecek midir?” sorusu bu tanım gereğince belirsizdir.
Medya içeriklerini “ilim ve edebiyat” eserleri olarak yorumlamak mümkün müdür?
Köşe yazarlarının yazıları ilim ve edebiyat eserleri midir? Bir eserin ilim ve
edebiyat eseri olmasının koşulu nedir? Bu sorular yoruma bağlı olarak
yanıtlanabilecek niteliktedir.
Kanunun 7’nci maddesinde “alenileşmiş ve yayımlanmış
eserler” konu alınmakta ve şöyle denilmektedir: “Hak sahibinin rızasıyla umuma
arz edilen bir eser alenileşmiş sayılır. Bir eserin aslından çoğaltma ile elde
nüshaları hak sahibinin rızasıyla satışa çıkarılma veya dağıtılma yahut diğer
bir şekilde ticaret mevkiine konulma suretiyle umuma arz edilirse o eser
yayımlanmış sayılır. 5680 sayılı Basın Kanunu’nun 3’üncü maddesinin 2’nci
fıkrası hükmü mahfuzdur.”
Bilindiği gibi 5680 sayılı kanun, 5187 sayılı kanunla
değiştirilmiştir. Eski kanunun ilgili maddesinde ne olduğunu merak edenler için
oradaki ifade verilebilir: “Basılmış eserlerin herkesin görebileceği veya
girebileceği yerlerde gösterilmesi veya asılması veya dağıtılması veya
dinletilmesi veya satılması veya satışa arzı "neşir" sayılır.”
Dolayısıyla söz konusu madedde yayının nasıl gerçekleştiği tanımlanmaktadır.
Türekul, Turhan ve Güçlü’nün (2004: 48) açıklamasına göre,
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na göre herhangi bir eserin aslını ya da
kopyalarını herhangi bir şekil ya da yöntemle tamamen ya da kısmen, doğrudan ya
da dolaylı, geçici ya da sürekli olarak çoğaltma hakkı münhasıran eser sahibine
aittir. Eserin aslını ya da çoğaltılmış nüshalarını kiralamak, ödünç vermek,
satışa çıkarmak ya da diğer yollarla dağıtmak hakkı da münhasıran eser sahibine
aittir. (Madde 22; Madde 23)
Öte yandan bir eserin aslının ya da çoğaltılmış nüshalarının
radyo-televizyon, uydu ve kablo gibi telli veya telsiz yayın yapan kuruluşlar
aracılığıyla ya da dijital iletilim de dahil olmak üzere işaret, ses ve/veya
görüntü nakline yarayan araçlarla yayınlanması ve yayınlanan eserlerin bu
kuruluşların yayınlarından alınarak başka yayın kuruluşları tarafından yeniden
yayınlanması suretiyle umuma iletilmesi hakkı münhasıran eser sahibine aittir
(Madde 25). Kanuna göre internet ortamında eserlerin yayımı ve eserden
yararlanılması hakkı da yine münhasıran eser sahibine aittir. (Türekul, Turhan
ve Güçlü, 2004: 50).
Bu hüküm çerçevesinde Yargıtay 11’inci Hukuk Dairesi’nde
görülen iki ayrı dava dikkati çekmektedir. Her iki dava da “futbol maçı
görüntülerinin yayınlama hakkına sahip olan firmadan izin almadan yayınlaması”
konuludur. Bunlardan ilkinde bir futbol maçına ait görüntüleri 48 saniye
izinsiz ve ücretsiz olarak yayınlayan kuruluş tazminat ödemek zorunda kalmıştır
(E. 1999/4188; K. 1999/5854; T. 28.6.1999). İkincisinde de görüntüleri 1 dakika
24 saniye süre ile ücreti ödenmeksizin ve izin alınmaksızın yayınlayan kuruluşa
verilen tazminat cezası yine onanmıştır (E. 1999/4776; K. 1999/6722; T.
13.9.1999).
GAZETE
İÇERİĞİ
Kanunun 6’ncı bölümünde “Gazete Münderecatı” konu
alınmaktadır. 36. madde şu şekildedir: “Basın Kanununun 15 inci maddesi hükmü
mahfuz kalmak üzere basın veya radyo tarafından umuma yayılmış bulunan günlük
havadisler ve haberler serbestçe iktibas olunabilir.”
Ancak burada sözü edilen kanun, 5680 sayılı eski Basın
Kanunu’dur. Söz konusu eski metinde ne olduğunu merak edenler için ifade
edelim; metinde şöyle denilmektedir: “Bir mevkutenin hususi fedakarlık
ihtiyariyle elde edip yayınladığı haber yazı ve resimler mevkute sahibinden
müsaade alınmadıkça neşirlerinden 24 saat geçmeden başka mevkuteler tarafından
yayınlanamaz. Hususi fedakarlık ihtiyariyle elde edilen yazı ve resimler için
mevkute sahibinden izin almak mecburidir.” Ancak 5187 sayılı yeni Basın
Kanunu’nda bu doğrultuda değerlendirilebilecek madde, daha önce açıkladığımız
24’üncü maddedir. Orada da kaynak göstermeksizin ya da izin almaksızın yeniden
yayınlamanın suç olduğu açık bir şekilde ifade edilmektedir.
36’ncı maddenin ikinci fıkrası şöyledir: “Gazete veya
dergilerde çıkan içtimai, siyasi veya iktisadi günlük meselelere mütaallik
makale ve fıkraların iktibas hakkı sarahaten mahfuz tutulmamışsa aynen veya
işlenmiş şekilde diğer gazete ve dergiler tarafından alınması ve radyo
vasıtasiyle veya diğer bir suretle yayılması serbesttir. İktibas hakkı mahfuz
tutulsa bile sözü geçen makale ve fıkraların kısaltılarak basın özetleri
şeklinde alınması, radyo vasıtasiyle veya diğer bir suretle yayılması caizdir.”
Dolayısıyla yayın içeriklerinden alıntı yapma hakkı saklı
tutulmadıkça yeniden basımın ya da basın özetinin yayınlanmasında herhangi bir
suç olmadığı anlaşılmaktadır. Ancak üçüncü fıkraya da dikkat etmek gerekir.
Orada şöyle denilmektedir: “Bütün bu hallerde, iktibas edilen gazete, dergi ve
ajansın ve eğer bunlar da başka bir kaynaktan alınmışlarsa o kaynağın adı,
tarih ve sayısından başka makale sahiplerinin adı, müstear adı veya alameti
zikredilmek icabeder.”
Yargıtay kararlarına bakıldığında ise bu madde ile ilgili
olarak 11. Hukuk Dairesi’nde açılan bir davada kimi gazetelerde yer alan haber
ve fotoğrafların izinsiz olarak radyoda sayfa sayfa okunarak tasvir edildiği
ileri sürülmüş ve tümüyle yayımlanmasının engellenmesi talip edilmiştir (E.
2000/5382; K. 2000/6257; T. 3.7.2000). Kararda ise özetle davanın konu edildiği
tarihte yürürlükte bulunan 5680 sayılı Basın Kanunu’nun 15. maddesine atıfta
bulunulmuş ve daha sonra şöyle denilmiştir: “… gazete haberlerinin kaynak
belirtilerek iktibas edildiği ve yapılan yayında herhangi bir yasa ihlalinin
bulunmadığı anlaşılmaktadır. Öte yandan mahkeme kararının gerekçe ve hükmünde
belirtildiğinin aksine, dava konusu haber ve fotoğrafların ayrıntılı biçimde
yayınlandığı ispat edilmediği gibi bütün gazete haberlerinin hususi fedakarlık
sonucu elde edildiğine dair gerekçenin de kabulü mümkün bulunmamaktadır.”
Kanunun 7’nci bölümünde “haber” konu alınmakta ve 37’nci
maddede şu ifade edilmektedir: “Haber mahiyetinde olmak ve bilgilendirme
kapsamını aşmamak kaydıyla, günlük hadiselere bağlı olarak fikir ve sanat
eserlerinden bazı parçaların işaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan
vasıtalara alınması mümkündür. Bu şekilde alınmış parçaların çoğaltılması,
yayılması, temsil edilmesi veya radyo ve televizyon gibi araçlarla yayınlanması
serbesttir. Bu serbestlik, hak sahibinin hukuki menfaatlerine zarar verecek
şekilde veya eserden normal yararlanmaya aykırı biçimde kullanılamaz.”
Sonuç olarak gerek Basın Kanunu ve gerekse Fikir ve Sanat
Eserleri Kanunu’nun ilgili hükümleri çerçevesinde bir yayın organında
yayımlanmış içeriğin başka bir yayın organınca bir şekilde yeniden yayımlanması
belirli şartlara bağlanmıştır. Bunlar izin alınması, kaynak gösterilmesi ve hak
sahibinin hukuki menfaatlerine zarar vermeme gibi özetlenebilmektedir.
KAYNAKÇA
"Aşırma
(İntihal)", http://www.fbe.metu.edu.tr/TURKCE/index.php
"İntihal",
http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ntihal
“Basın
Kanunu”, http://www.byegm.gov.tr/basinmevzuati/kanunlar.htm
“Fikir
ve Sanat Eserleri Kanunu”, http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/957.html
“İçtihat
Bankası” http://www.kazanci.com/kho2/ibb/giris.htm
“Plagiarism:
What It is and How to Recognize and Avoid It”,
http://www.indiana.edu/~wts/pamphlets/plagiarism.shtml
Serengil,
Y. “İntihal”, http://www.universite-toplum.org/text.php3?id=264.
Türekul,
E.; Turhan, M. ve Güçlü, F. (2004). 2004 Değişiklikleriyle 5846 Sayılı Fikir ve
Sanat Eserleri Kanunu ve Fikir Haklarının Korunması ile İlgili Temel Bilgiler.
Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürlüğü.
Yüksel,
E. “İntihal nedir biliyor musunuz?”,
http://www.dorduncukuvvetmedya.com/dkm/article.php?sid=12273.
---